ΛΕΞΙΚΟ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΚΡΑΤΟΣ

 Το Κράτος είναι βασικός θεσμός στο πολιτικό σύστημα της ταξικής κοινωνίας, μέσω του οποίου διοικείται η κοινωνία και προστατεύεται η οικονομική και κοινωνική δομή της. Στις ταξικά ανταγωνιστικές κοινωνίες (το κράτος) βρίσκεται στα χέρια της οικονομικά κυρίαρχης τάξης (ή τάξεων) και χρησιμοποιείται απ’ αυτήν κυρίως για την καταπίεση των κοινωνικών της αντιπάλων. Υπογραμμίζοντας αυτή τη βασική λειτουργία του κράτους της εκμετάλλευσης, ο Β. Ι. Λένιν έγραφε: «Το κράτος είναι ένας μηχανισμός για την καταπίεση της μιας τάξης από την άλλη, ο μηχανισμός για την διατήρηση της υποταγής σε μια τάξη όλων των άλλων τάξεων.» (Άπαντα, τ. 39, σελ 75).

Το κράτος κατέχει το μονοπώλιο του εξαναγκασμού όλου του πληθυσμού στα πλαίσια ορισμένου εδαφικού χώρου, το δικαίωμα άσκησης, εξ ονόματος ολόκληρης της κοινωνίας, της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, το αποκλειστικό δικαίωμα έκδοσης νόμων και κανονισμών υποχρεωτικών για όλο τον πληθυσμό, το δικαίωμα είσπραξης φόρων και δασμών.

Αποκαλύπτοντας την κοινωνικοταξική φύση του κράτους, οι Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς έθεσαν τις βάσεις για μια αυθεντική επιστήμη περί κράτους. Ο Ένγκελς τόνιζε ότι το κράτος «... κατά γενικό κανόνα είναι κράτος της πιο ισχυρής, οικονομικά κυρίαρχης τάξης, η οποία με τη βοήθεια του κράτους γίνεται και πολιτικά κυρίαρχη τάξη και αποκτά έτσι και νέα μέσα για την καταστολή και εκμετάλλευση της καταπιεζόμενης τάξης» (Μαρξ Κ., Ένγκελς Φ., Άπαντα, τ. 21, σελ. 171).

Επισημαίνοντας όμως τον ταξικό χαρακτήρα του κράτους, οι Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς, παρατηρούσαν ότι αυτό αντιπροσωπεύει και τη μορφή οργάνωσης της κοινωνίας στο σύνολο της. Ο Μαρξ έγραφε πως η δραστηριότητα του κράτους «... περιλαμβάνει δύο στοιχεία: και τη διεκπεραίωση των γενικών υποθέσεων που απορρέουν από τη φύση της κάθε κοινωνίας και τις ειδικές λειτουργίες που απορρέουν από την αντίθεση κράτους και λαϊκών μαζών» (στο ίδιο, τ. 25, μ. 1, σελ. 422).

Αντίθετα με την αστική κοινωνιολογία, οι κλασικοί του μαρξισμού - λενινισμού υπογράμμιζαν ότι το κράτος δεν είναι αιώνιο, αλλά αντιπροσωπεύει ένα κοινωνικό φαινόμενο, περιορισμένο σε ορισμένα ιστορικά πλαίσια. Το πρωτόγονο κοινοβιακό σύστημα[*] δε γνώριζε το κράτος. Το κράτος γεννήθηκε ως αποτέλεσμα του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, της εμφάνισης της ατομικής ιδιοκτησίας και της διάσπασης της κοινωνίας σε τάξεις. Βασικά γνωρίσματα του κράτους είναι:

1)  η ύπαρξη ενός ειδικού συστήματος οργάνων και ιδρυμάτων που εκτελούν τις λειτουργίες της κρατικής εξουσίας^-,

2)  η ύπαρξη του δικαίου, που κατοχυρώνει ορισμένο σύστημα κανόνων επικυρωμένων από το κράτος,

3)  η ύπαρξη ορισμένου εδαφικού χώρου πάνω στον οποίο εκτείνεται η δικαιοδοσία του συγκεκριμένου κράτους.

Σε τελευταία ανάλυση, το κράτος προσδιορίζεται από το χαρακτήρα των σχέσεων παραγωγής και τον τρόπο παραγωγής στο σύνολο του, είναι η υπερδομή[†] (superstructure) μιας οικονομικής βάσης (base, foundation). Χωρίς αυτή την εξάρτηση δεν μπορεί να νοηθεί η γένεση του κράτους και η μετάβαση από τον ένα ιστορικό τύπο κράτους στον άλλο. Στη διαδρομή της ιστορίας, το κράτος αποκτά σε σχέση με τη βάση μια σημαντική, αν και σχετική, αυτονομία. Η αυτόνομη επίδραση του σε βασικές σφαίρες της κοινωνικής ζωής (συμπεριλαμβανόμενης και της οικονομίας) είναι πολύ ουσιαστική και μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων ή, αντίθετα, να την ανακόψει. Στο βαθμό που η κρατικά οργανωμένη κοινωνία γίνεται πιο πολύπλοκη, ο ρόλος της επίδρασης αυτής μεγαλώνει.

Η τυπολογία των κρατών, τόσο εκείνων που υπήρξαν στο παρελθόν, όσο και των σύγχρονων, στηρίζεται στη μαρξιστική θεωρία για τους κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς (Socioeconomic formation). Ο τύπος του κράτους καθορίζεται από το ποια τάξη (ή τάξεις) αυτό υπηρετεί, πράγμα που σημαίνει σε τελική ανάλυση πως η οικονομική βάση της συγκεκριμένης κοινωνίας καθορίζει τον τύπο του κράτους. Η ιστορία γνωρίζει τους ακόλουθους κοινωνικοταξικούς τύπους κράτους:

1.    το δουλοκτητικό,

2.     το φεουδαρχικό,

3.     το αστικό και

4.    το σοσιαλιστικό.

Παράλληλα, στις φάσεις της μετάβασης από τον ένα σχηματισμό στον άλλο, υπήρχαν και υπάρχουν κράτη μεταβατικού ιστορικά τύπου. Δίπλα στους βασικούς τύπους κρατών υπάρχουν και οι δευτερεύοντες τύποι. Στο σύγχρονο κόσμο έχουμε δύο βασικούς τύπους κρατών: τα κεφαλαιοκρατικά και τα σοσιαλιστικά καθώς και μια μεγάλη ομάδα κρατών δευτερευόντων τύπων στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι οποίες έχουν είτε καπιταλιστικό είτε σοσιαλιστικό προσανατολισμό. Τα κράτη διαφέρουν ως προς τις μορφές διακυβέρνησης και δομής των βασικών θεσμών της πολιτικής εξουσίας. Με τη μορφή διακυβέρνησης εννοούμε την οργάνωση της εξουσίας που χαρακτηρίζεται από την τυπική της πηγή. Στη μοναρχική μορφή διακυβέρνησης τυπική πηγή κρατικής εξουσίας είναι ένα πρόσωπο: ο μονάρχης. Στη δημοκρατική μορφή, πηγή εξουσίας κατά το νόμο είναι η λαϊκή πλειοψηφία.

Από την άποψη της κρατικής δομής, τα κράτη υποδιαιρούνται σε: ενωτικά (ενιαίο κρατικό μόρφωμα)- ομοσπονδίες (ένωση σχετικά αυτοδύναμων, από νομική άποψη, κρατικών μορφωμάτων: πολιτείες, καντόνια, εδάφη, ενωμένες δημοκρατίες κ.λπ.)· και συνομοσπονδίες (κρατικές ενώσεις).

Ο Β. Ι. Λένιν, υπογραμμίζοντας ότι το βασικό είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στους τύπους κρατών, έγραφε: «... και η απολυταρχία, και η συνταγματική μοναρχία, και η αβασίλευτη δημοκρατία είναι μόνο διαφορετικές μορφές ταξικού αγώνα, με την προσθήκη ότι η διαλεκτική της ιστορίας είναι τέτοια, ώστε από τη μια μεριά, η καθεμιά από τις μορφές αυτές να περνά από τα διαφορετικά στάδια του ταξικού περιεχομένου της, και, από την άλλη, η μετάβαση από τη μια μορφή στην άλλη να μην εξαλείφει (αυτή καθαυτή) καθόλου την κυριαρχία των προηγούμενων εκμεταλλευτριών τάξεων με το διαφορετικό περίβλημα» (Άπαντα, τ. 17, σελ. 346).

Μεγάλη σημασία έχει η διάκριση των κρατών από την άποψη του ισχύοντος σ' αυτά πολιτικού καθεστώτος, με το οποίο εννοούμε το σύστημα των μεθόδων άσκησης της κρατικής εξουσίας, το βαθμό εφαρμογής των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών του ατόμου, τη σχέση της κρατικής εξουσίας προς τη νομική βάση της δραστηριότητας της, τη σχέση των επίσημων συνταγματικών και νομικών τύπων με την πραγματική πολιτική ζωή.

Για τα σύγχρονα αστικά κράτη είναι χαρακτηριστικά τα κοινοβουλευτικά, αυταρχικά, στρατιωτικά - δικτατορικά, φασιστικά, ημιφασιστικά και ορισμένα άλλα πολιτικά καθεστώτα. Από την άποψη της πολιτικής δυναμικής (γενικής πολιτικής κατεύθυνσης), μπορούμε να διακρίνουμε τα επιθετικά, τα ειρηνόφιλα και τα ουδέτερα κράτη, καθώς και τα συντηρητικά, τα φιλελεύθερα κ.λπ.

Οι βασικές λειτουργίες του σύγχρονου κράτους διαιρούνται συνήθως σε εσωτερικές και εξωτερικές.

Στις εσωτερικές ανήκουν: η υπεράσπιση του υφιστάμενου τρόπου παραγωγής, του οικονομικού και κοινωνικού συστήματος· η καταστολή των ταξικών αντιπάλων (στις κοινωνίες που χωρίζονται σε τάξεις με αντικρουόμενα συμφέροντα)· η διεύθυνση της οικονομίας (στις χώρες του σοσιαλισμού) είτε η ρύθμιση της οικονομικής δραστηριότητας (στις καπιταλιστικές χώρες)· η διαφύλαξη της δημόσιας τάξης και η διατήρηση της πειθαρχίας- η ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων η πολιτιστική - εκπαιδευτική και ιδεολογική δραστηριότητα κ.λπ.

Οι εξωτερικές λειτουργίες είναι: η υπεράσπιση των συμφερόντων του συγκεκριμένου κράτους στις σχέσεις του με τα άλλα κράτη στο διεθνή στίβο, η εξασφάλιση της άμυνας της χώρας ή του στρατιωτικού και πολιτικού επεκτατισμού σε σχέση με τα άλλα κράτη (επιθετικά κράτη)- η ανάπτυξη ομαλών σχέσεων με τα άλλα κράτη, η ανάπτυξη της αμοιβαίας επωφελούς συνεργασίας, σύμφωνα με τις αρχές της ειρηνικής συνύπαρξης κρατών με διαφορετικά κοινωνικά συστήματα.

Για τα κράτη σοσιαλιστικού τύπου, στις εξωτερικές λειτουργίες προστίθεται και η ανάπτυξη της σοσιαλιστικής συσσωμάτωσης και η συμμετοχή στο διεθνή σοσιαλιστικό καταμερισμό της εργασίας, η ολόπλευρη συνεργασία με βάση τις αρχές του διεθνισμού.

Οι κύριες τάσεις εξέλιξης των σύγχρονων ιμπεριαλιστικών κρατών είναι διεύρυνση των οικονομικών λειτουργιών τους και των λειτουργιών εξαναγκασμού, καθώς και η αύξηση της ιδεολογικής δραστηριότητας μέσα κι έξω από τη χώρα. Παράλληλα, συντελείται η όλο και πληρέστερη συνένωση των μονοπωλίων με τον ανώτατο κρατικό μηχανισμό, δημιουργείται ένας ενιαίος μηχανισμός, η δραστηριότητα του οποίου κατευθύνεται στη σωτηρία του καπιταλιστικού συστήματος, στην αύξηση του πλούτου των μονοπωλίων, στην κατάπνιξη του εργατικού κινήματος και του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Αυτό συνοδεύεται με περαιτέρω συρρίκνωση της αστικής δημοκρατίας, με την τάση για περιορισμό των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών των πολιτών και των οργανώσεων.

Σημείωση Χ.Κ.: Το υπόλοιπο του άρθρου αναφέρεται στο σοσιαλιστικό κράτος γενικά και την σοβιετική του μορφή ειδικά. Το μέρος αυτό εμπεριέχει αναλήθειες και άλλα στοιχεία που σχετίζονται με θεωρητικές θέσεις των σοβιετικών προπαγανδιστών που τις προωθούσαν γνωρίζοντας ή μη ότι στην πραγματικότητα δεν είχαν καμιά σχέση με την πρακτική. Άφησα ανέπαφο το μέρος αυτό και ο καθένας ας διακρίνει τις αναλήθειες και ας κρίνει την προπαγάνδα που κρύβεται μέσα στις γραμμές του.

Αποτέλεσμα των σοσιαλιστικών επαναστάσεων ήταν να συγκροτηθούν και να αναπτυχθούν τα σοσιαλιστικά κράτη της εργατικής τάξης με την οποία συμμαχούν και οι άλλες τάξεις και στρώματα των εργαζομένων. Οι Μαρξ και Ένγκελς πρόβαλαν την ιδέα της δικτατορίας του προλεταριάτου και προσδιόρισαν τα κύρια καθήκοντα του κράτους στο αρχικό στάδιο της σοσιαλιστικής επανάστασης, τότε που συντελείται η απαλλοτρίωση της αστικής τάξης και ρίχνονται τα θεμέλια του νέου συστήματος. Αναπτύσσοντας τη θεωρία τους, ο Λένιν ανακάλυψε τη σοβιετική εξουσία ως μια μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου, πρόβαλε την ιδέα της ομοσπονδίας των σοβιετικών σοσιαλιστικών δημοκρατιών, θεμελίωσε τις αρχές των αμοιβαίων σχέσεων της ΕΣΣΔ με τα αστικά κράτη. Οι χώρες του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος βρίσκονται σε διάφορα στάδια της ανάπτυξης τους και για τούτο είναι αρκετά διαφορετικές και οι μορφές των κρατών τους. Όμως όλες τους αποτελούν κράτη νέου, σοσιαλιστικού τύπου. Ο Λένιν έδειξε τη βασική διαφορά της εξουσίας της εργατικής τάξης από όλα τα προϋπάρξαντα κράτη, διαφορά που έγκειται στο ότι η βία προς τους ταξικούς αντιπάλους δεν είναι εδώ το κύριο στοιχείο.

Η εργατική τάξη, στηριγμένη στο δικό της κράτος, καθοδηγεί την οικονομική - οργανωτική, την πολιτιστική - εκπαιδευτική και την ιδεολογική δουλειά για τη δημιουργία της νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Οργανώνει και καθοδηγεί τις αγροτικές μάζες, προσελκύει στην οικοδόμηση της καινούριας ζωής τη διανόηση, ορισμένες ομάδες της οποίας βρίσκονται κατά την πρώτη περίοδο κάτω από ορισμένη   επιρροή  της  αστικής  τάξης. Στην πορεία των σοσιαλιστικών μεταβολών και ως αποτέλεσμα της βαθιάς επίδρασης της πρωτοπόρος κοσμοθεωρίας της εργατικής τάξης, όλα τα στρώματα του εργαζόμενου πληθυσμού περνάνε βαθμιαία στις θέσεις της εργατικής τάξης, πείθονται πως ο σοσιαλισμός ανταποκρίνεται στα θεμελιακά τους συμφέροντα. Εδώ βρίσκεται η βαθύτερη ουσία της αυθεντικής δημοκρατίας της νέας εξουσίας, εξουσίας της πλειοψηφίας των εργαζομένων.

Οι μορφές του κράτους το οποίο καλείται να γίνει το όργανο της οικοδόμησης του σοσιαλισμού είναι ποικίλες. Αντανακλούν τις ιδιομορφίες κάθε χώρας και τις ιστορικές περιστάσεις της μετάβασης της προς το σοσιαλισμό. Ο Λένιν έγραφε: «Όλα τα έθνη θα φτάσουν στο σοσιαλισμό, αυτό είναι αναπόφευκτο, αλλά όλα δε θα φτάσουν με τον ίδιο τρόπο, το καθένα θα προσκομίσει την ιδιομορφία του σ' αυτή ή την άλλη μορφή δημοκρατίας, σ' αυτή ή την άλλη παραλλαγή της δικτατορίας του προλεταριάτου, σ' αυτό ή τον άλλο ρυθμό των σοσιαλιστικών μετασχηματισμών στις διάφορες πλευρές της κοινωνικής ζωής» (στο ίδιο, τ. 30, σελ. 123).

Η ιστορία γνωρίζει τρεις βασικές μορφές πολιτικής εξουσίας της εργατικής τάξης: την Παρισινή Κομμούνα του 1871, τη Σοβιετική εξουσία, τη Λαϊκή δημοκρατία. Οι Μαρξ και Ένγκελς έδειξαν πως η Παρισινή Κομμούνα ήταν η πρώτη συγκεκριμένη ενσάρκωση της δικτατορίας του προλεταριάτου. Η σοβιετική μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου γεννήθηκε στην ΕΣΣΔ κι αναλύθηκε ολόπλευρα στα έργα του Λένιν. Η Λαϊκή δημοκρατία γεννήθηκε μετά το δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, η σημασία της και οι ιδιομορφίες της φωτίστηκαν θεωρητικά στα υλικά των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων.

Μετά το χτίσιμο των βάσεων του σοσιαλισμού, οι ευρωπαϊκές σοσιαλιστικές χώρες προχώρησαν στην ολοκλήρωση της οικοδόμησης της σοσιαλιστικής κοινωνίας και του αναπτυγμένου σοσιαλισμού. Στην ΕΣΣΔ έχει οικοδομηθεί ήδη η αναπτυγμένη σοσιαλιστική κοινωνία, πράγμα που οδήγησε στο μετασχηματισμό του πολιτικού συστήματος: στη μετεξέλιξη του κράτους της δικτατορίας του προλεταριάτου σε κράτος όλου του λαού. Μεταξύ κράτους όλου του λαού και κράτους της δικτατορίας του προλεταριάτου υπάρχει βαθιά σχέση διαδοχής". Το σοσιαλιστικό κράτος, από τη στιγμή της εμφάνισης του περικλείει μέσα του γνωρίσματα ενός κράτους όλου του λαού, εφόσον εκφράζει τη θέληση και τα συμφέροντα όχι μόνον της εργατικής τάξης, αλλά και των εργαζόμενων αγροτών και της εργαζόμενης διανόησης. Το κράτος όλου του λαού συνεχίζει τον αγώνα για την πραγμάτωση των σκοπών της δικτατορίας του προλεταριάτου: για το χτίσιμο της κομμουνιστικής κοινωνίας. Στο διεθνή στίβο πραγματοποιεί τις αρχές που προσιδιάζουν και στη δικτατορία του προλεταριάτου: αγώνας για την ειρήνη, υποστήριξη και αλληλεγγύη προς όλες τις επαναστατικές δυνάμεις του καιρού μας. Εξάλλου όμως, υπάρχουν μια σειρά ιδιομορφιών, που προσιδιάζουν στο κράτος όλου του λαού. Πρώτον, ως αποτέλεσμα της σταθεροποίησης του κράτους όλου του λαού, διευρύνεται ολοένα η κοινωνική βάση του σοσιαλιστικού κράτους, το οποίο εκφράζει τα συμφέροντα και τη θέληση της εργατικής τάξης, της αγροτιάς, της διανόησης, όλων των εθνών και των εθνοτήτων της χώρας. Δεύτερον, ενώ το κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου έλυσε προβλήματα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού και της αναπτυγμένης σοσιαλιστικής κοινωνίας, το κράτος όλου του λαού έχει ως άμεσο καθήκον του την κατοχύρωση του αναπτυγμένου σοσιαλισμού και την οικοδόμηση του κομμουνισμού. Τρίτον, το κράτος όλου του λαού εκφράζει το νέο στάδιο ανάπτυξης της σοσιαλιστικής δημοκρατίας και του πολιτικού συστήματος, τα οποία εξασφαλίζουν την αποτελεσματική διοίκηση όλων των κοινωνικών υποθέσεων, την όλο και πιο ενεργητική συμμετοχή των εργαζομένων στην κρατική ζωή, τη διεύρυνση των πραγματικών δικαιωμάτων και ελευθεριών του ατόμου σε συνδυασμό με την ευθύνη του απέναντι στην κοινωνία. Όρος για την επιτυχή λειτουργία του κράτους όλου του λαού είναι η τήρηση των αρχών του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού και της σοσιαλιστικής νομιμότητας. Τέταρτον, το κράτος όλου του λαού μαρτυρεί ένα υψηλότερο επίπεδο στον τομέα της επιστημονικής οργάνωσης και διοίκησης που βασίζεται στην ποιοτική άνοδο της πολιτικής συνείδησης και της πολιτικής παιδείας των δημόσιων λειτουργών και των ίδιων των πλατιών λαϊκών μαζών καθώς και στην αξιοποίηση των επιτευγμάτων της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. Η γενική και καθοδηγητική δύναμη του σοβιετικού κράτους, πυρήνας του πολιτικού του συστήματος και όλων των κρατικών και κοινωνικών οργανώσεων είναι το ΚΚΣΕ. Με βάση τη μαρξιστική - λενινιστική θεωρία, το ΚΚΣΕ καθορίζει τη γενική προοπτική της ανάπτυξης της κοινωνίας, τη γραμμή της εσωτερικής και της εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ, καθοδηγεί τη δημιουργική δραστηριότητα του σοβιετικού λαού, προσδίδει σχεδιασμένο και επιστημονικά θεμελιωμένο χαρακτήρα στον αγώνα για τη νίκη του κομμουνισμού. Οι βασικές κατευθύνσεις της εξέλιξης του κράτους και ολόκληρου του πολιτικού συστήματος της σοβιετικής κοινωνίας είναι η περαιτέρω ανάπτυξη της σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Αυτό σημαίνει: 1) διεύρυνση της συμμετοχής των εργαζομένων στη διαχείριση των υποθέσεων της κοινωνίας και του κράτους- 2) περαιτέρω εκδημοκρατισμό του κρατικού μηχανισμού^- 3) αύξηση της δραστηριότητας των κοινωνικών οργανώσεων 4) ενίσχυση του λαϊκού ελέγχου· 5) δυνάμωμα της νομικής βάσης του κράτους και της κοινωνικής ζωής· 6) πλάτεμα της δημοσιότητας, διαρκή υπολογισμό της κοινής γνώμης. Κατά τη διαδικασία της κομμουνιστικής οικοδόμησης στη βάση της αναπτυγμένης σοσιαλιστικής κοινωνίας συντελείται το βαθμιαίο πέρασμα στην κομμουνιστική κοινωνική αυτοδιαχείριση.

Από την άποψη των εσωτερικών συνθηκών, οι οικονομικές προϋποθέσεις της απονέκρωσης του κράτους συνίστανται στην υψηλή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, στην πραγματοποίηση της αρχής του κομμουνισμού «από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητες του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του». Η διαδικασία απονέκρωσης του κράτους εξαρτάται και από τις εξωτερικές συνθήκες. Όσο εξακολουθεί να υφίσταται ο κίνδυνος επίθεσης από την πλευρά του ιμπεριαλισμού, θα διατηρείται πλήρως η λειτουργία της άμυνας της χώρας και μπορεί να απονεκρωθεί μόνον όταν ο σοσιαλισμός θα νικήσει οριστικά σε παγκόσμια κλίμακα.

Σημειώσεις:

·      Μαρξ Κ., Κριτική της χεγγελιανής φιλοσοφίας του δικαίου.

·       Μαρξ Κ. και Ένγκελς Φ., Άπαντα, τ. 1 του ίδιου.

·      Ανάλυση του βιβλίου του Μπακούνιν «Κρατισμός και αναρχία», στο ίδιο, τ. 18.

·       Ένγκελς Φ., Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, στο ίδιο, τ. 21.

·      Λένιν Β. Ι., Κράτος και επανάσταση, Άπαντα, τ. 33^- του ίδιου.

·      Σχετικά με το κράτος, στο ίδιο, τ. 39, του ίδιου.

·      Σχετικά με τη «δημοκρατία» και τη δικτατορία, στο ίδιο, τ. 37.

·      Υλικά του 24ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, Μ., 1971.

·      Υλικά του 25ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, Μ., 1976.

·      Υλικά του 26ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, Μ., 1981.

·      Γενική θεωρία του κράτους και του δικαίου,, τ. 1 - 2, Λ., 1968.74.

·      Μπουρλάτσκι Φ. Μ., Ο Λένιν, το κράτος, η πολιτική, Μ., 1970.

·      Βλ. επίσης Δημοκρατία.

Φ. Μ. Μπουρλάτσκι

Θεώρηση Παν. Κρητικού