ΛΕΞΙΚΟ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 

Καταμερισμός εργασίας.

Ο όρος «καταμερισμός εργασίας» χρησιμοποιείται στις κοινωνικές επιστήμες με διαφορετικές σημασίες.

Ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας υποδηλώνει ότι στο σύνολο της κοινωνίας έχουν διαφοροποιηθεί και συνυπάρχουν διάφορες κοινωνικές λειτουργίες και δραστηριότητες τις οποίες αναπτύσσουν συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων (επαγγελματικός καταμερισμός εργασίας, καταμερισμός απασχολήσεων, ειδίκευση) και. ότι πάνω σ' αυτή τη βάση έχουν ξεχωριστεί οι διάφορες σφαίρες απασχόλησης (βιομηχανία, αγροτική οικονομία, επιστήμη, εκπαίδευση, στρατός, διοίκηση κ.λπ.)

Ο τεχνικός καταμερισμός εργασίας υποδηλώνει τον τεμαχισμό ενός συγκεκριμένου είδους εργασίας σε επιμέρους λειτουργίες και ενέργειες που εκτελούνται από διάφορα άτομα στα πλαίσια ενός εργαστηρίου (μανιφακτούρας), εργοστασίου, ή κάποιας οργάνωσης.

Ανάμεσα στον κοινωνικό και τον τεχνικό καταμερισμό εργασίας υπάρχει αλληλοσύνδεση, μολονότι διαφέρουν και ως προς την προέλευση και ως προς το χαρακτήρα (βλ. Κ. Μαρξ, στο βιβλίο: Μαρξ Κ. και' Ένγκελς Φ., Άπαντα, τ. 23, σελ. 371 - 72).

Ο Κ. Μαρξ χαρακτήριζε επίσης τον καταμερισμό της κοινωνικής παραγωγής στους μεγάλους τομείς της (γεωργία, βιομηχανία, μεταφορές κ.λπ.) ως γενικό καταμερισμό εργασίας· τη διαίρεση αυτών των τομέων σε άλλους υποτομείς τη θεωρούσε ως μερικό καταμερισμό εργασίας, ενώ τον καταμερισμό της εργασίας μέσα στο εργαστήριο ως ατομικό καταμερισμό εργασίας (στο ίδιο, σελ. 363).

Ο καταμερισμός της εργασίας εκφράζεται στην αλληλεξάρτηση και στην ανταλλαγή δραστηριοτήτων ανάμεσα στους ανθρώπους. Στην πορεία της ιστορικής ανάπτυξης, ο καταμερισμός εργασίας παίρνει διάφορες μορφές, ανάλογα με το επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων και των σχέσεων παραγωγής, δημιουργεί την ανάγκη συνεταιρισμού και συντονισμού των δραστηριοτήτων, συνδέεται στενά με την κοινωνική δράση, ασκεί σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη του ατόμου.

Οι αρχαίοι στοχαστές (Πλάτων, Ξενοφών κ.ά.) εκτιμούν ιδιαίτερα τα πλεονεκτήματα που έχει για την κοινωνία, στο σύνολο της, ο καταμερισμός της εργασίας (τα εμπορεύματα κατασκευάζονται καλύτερα, οι άνθρωποι μπορούν να διαλέξουν τον τομέα δραστηριότητας τους ανάλογα με τις κλίσεις τους). Ο Πλάτων θεωρούσε τον καταμερισμό της εργασίας ως τη βάση της κατάταξης της κοινωνίας σε στρώματα και την κύρια αρχή της ιεραρχικής δόμησης του κράτους. Οι οξείες αντιθέσεις της ανάπτυξης του καταμερισμού της εργασίας στις συνθήκες του καπιταλισμού έχουν την αντανάκλαση τους στην αστική ιδεολογία. Οι οικονομολόγοι Ου. Πετί και Α. Φέργκισον, μελέτησαν το φαινόμενο του καταμερισμού της εργασίας, και ο τελευταίος σημειώνει την παραμορφωτική επίδραση που αυτός ασκεί πάνω στον άνθρωπο. Ο Α. Σμιθ (σ' αυτόν ανήκει και ο όρος «καταμερισμός της εργασίας») αρχίζει το βιβλίο του « Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του πλούτου των λαών» με μια αποθέωση του καταμερισμού της εργασίας ο οποίος οδηγεί στη «μέγιστη πρόοδο» των παραγωγικών δυνάμεων, της επιδεξιότητας και της νοημοσύνης του εργαζόμενου, αλλά στο τέλος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο καταμερισμός της εργασίας μετατρέπει τον εργαζόμενο σε ένα περιορισμένο ον. Ο Σίλλερ, από τη σκοπιά του ρομαντισμού, επέκρινε τον κεφαλαιο-κρατικο καταμερισμό της εργασίας (βλ. «Γράμματα για την αισθητική διαπαιδαγώγηση» στο βιβ.: Συλλογή έργων, τ. 6, Μ., 1957, σελ. 264 - 65). Από τα μέσα του 19ου αι. στην αστική ιδεολογία κυριαρχεί η υπεράσπιση του καταμερισμού της εργασίας, ο οποίος θεωρείται κύριος παράγοντας της ανάπτυξης της κοινωνίας, βάση των κοινωνικών σχέσεων, της κοινωνικής δομής, της ανάπτυξης των ποικίλων ικανοτήτων του ανθρώπου, ενώ οι αρνητικές του συνέπειες θεωρούνται ως αναπόφευκτο τίμημα της προόδου (Κοντ, Σπένσερ, Ντυρκχάιμ). Στο δεύτερο μισό του 19ου αι. - αρχές του 20ού αι. συνεχίζεται η αυστηρή κριτική της εξειδίκευσης (Ζίμμελ κ.ά.). Στενά συνδεμένες με τη μελέτη του καταμερισμού της εργασίας είναι κι οι θεωρίες του ορθολογισμού και της γραφειοκρατίας του Μ. Βέμπερ. Η σύγχρονη αστική κοινωνιολογία μελετά τον καταμερισμό της εργασίας στη βιομηχανία, στις δημόσιες οργανώσεις, στην επιστήμη, την επίδραση του στην κοινωνική διαστρωμάτωση και κινητικότητα κ.λπ. Υπάρχει κι η αντιεπιστημονική τάση να ερμηνεύεται ο καταμερισμός της εργασίας ως ανεξάρτητος από το κοινωνικό σύστημα και ως συνδεμένος με την ανάπτυξη της βιομηχανικής κοινωνίας, στην οποία ο επαγγελματικός καταμερισμός εργασίας αντικαθιστά τον ταξικό διαχωρισμό της απασχόλησης που χαρακτηρίζει τον πρώιμο καπιταλισμό (Πάρσονς,   Ρόστοου,  Αρον,  Φρίντμαν).

Παράλληλα, μια σειρά από φιλελεύθερους αστούς κοινωνιολόγους υποστηρίζει πως ο καταμερισμός εργασίας μετατρέπει τον άνθρωπο σε λειτουργικό στοιχείο, σε αντικείμενο χειραγώγησης των μεγάλων γραφειοκρατικών οργανώσεων και του κράτους (Ρίσμαν, Φρομ, Μίλλς, Μπλάου κ.ά.). Ορισμένοι «αριστεριστές» - ριζοσπάστες κριτικοί του καπιταλισμού προβάλλουν τα ουτοπικά προγράμματα της πλήρους απεξειδίκευσης της δραστηριότητας.

Ο ιστορικός υλισμός για τον καταμερισμό της εργασίας.

Στα έργα των Μαρξ και Ένγκελς διακρίνονται δυο ουσιαστικές σημασίες του καταμερισμού της εργασίας:

Πρώτον, ο καταμερισμός της εργασίας ως ορισμός του διαμεσολαβημένου κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας σε συνθήκες ατομικής ιδιοκτησίας και διαχωρισμού εργασίας κι ανταλλαγής (βλ. Άπαντα, τ. 3, σελ. 31). Ο καταμερισμός της εργασίας θεωρείται εδώ ως μια από τις πηγές και έκφραση της αποξένωσης* (αλλοτρίωσης).

Με τη δεύτερη σημασία, ο Μαρξ χαρακτηρίζει τον καταμερισμό εργασίας ως «καταμερισμό ασχολιών» σ' ολόκληρη την κοινωνία, ως «συνυπάρχουσα εργασία», ως «κοινωνική μορφή ύπαρξης της εργασίας» (στο ίδιο τ. 26, μ. 3, σελ. 278 - 83 και τ. 47, σελ. 312).

Οι ιδρυτές του μαρξισμού έδειξαν ότι η ανάπτυξη των μορφών του καταμερισμού της εργασίας συνδέεται με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, την αύξηση του πληθυσμού, με την εμφάνιση στην κοινωνία νέων αναγκών και γενικών λειτουργιών, που κάνουν πιο σύνθετη τη δομή της.

Αρχικά, ο καταμερισμός της εργασίας διαμορφώνεται ως φυσική διαδικασία (καταμερισμός εργασίας κατά φύλο και ηλικία).

Σ' ένα ορισμένο ιστορικό στάδιο, ο καταμερισμός της εργασίας, σε συνδυασμό και με τη δράση άλλων παραγόντων (περιουσιακές διαφοροποιήσεις, αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, κληρονομικότητα των λειτουργιών, οδηγεί στην εμφάνιση κοινωνικών ομάδων και ανταγωνιστικών τάξεων, οι οποίες εδραιώνονται στους διάφορους τομείς δραστηριότητας. Συντελούνται τρεις μεγάλοι κοινωνικοί καταμερισμοί εργασίας: ο χωρισμός της γεωργίας από την κτηνοτροφία, της βιοτεχνίας από τη γεωργία και το ξεχώρισμα του εμπορίου ως αυτοδύναμου τομέα.

Έκφραση του καταμερισμού εργασίας είναι επίσης και η εμφάνιση του κράτους, η αντίθεση πόλης και χωριού, διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας.

Ιστορικές βαθμίδες του καταμερισμού της εργασίας ήταν ο σχεδιασμένος και υποχρεωτικός καταμερισμός εργασίας μέσα στην κοινότητα, το καθεστώς της κάστας, το καθεστώς της συντεχνίας, που ενώ προσδιόρισαν τον καταμερισμό της εργασίας μέσα στην κοινωνία, απέκλεισαν τον καταμερισμό της εργασίας στο εργαστήρι. Ο τελευταίος, ο μανιφατουρικός καταμερισμός εργασίας είναι γέννημα του κεφαλαίου. Ο καταμερισμός αυτός εξουδετερώνει το στάσιμο χειροτεχνικό καταμερισμό εργασίας, τεμαχίζει την εργασιακή διαδικασία σε επιμέρους τμηματικές λειτουργίες και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη χρησιμοποίηση της μηχανής, η οποία από τεχνική άποψη ανατρέπει το μανιφατουρικό καταμερισμό εργασίας. Ωστόσο, αυτός αναπαράγεται από το κεφάλαιο, που μετατρέπει τον εργαζόμενο σε προικισμένο με συνείδηση εξάρτημα της μηχανής. Η ανάπτυξη αυτής της «απόλυτης αντίφασης» καθιστά αναγκαία την εξάλειψη του «παλιού», δηλαδή του μανιφατουρικού καταμερισμού εργασίας (βλ. Κ. Μαρξ, στο ίδιο, τ. 23, σελ- 498 - 99).

Η βιομηχανία, γράφει ο Μαρξ, επαναστατικοποιεί συνεχώς τον καταμερισμό της εργασίας στο εσωτερικό της κοινωνίας. Και ως επιτακτική κοινωνική ανάγκη προβάλλει το καθήκον να γίνει ο εργαζόμενος κατάλληλος «... για τις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις της εργασίας» (στο ίδιο, σελ. 499). Η ανάλυση των τάσεων της ανάπτυξης της μεγάλης βιομηχανίας επέτρεψε στο Μαρξ και τον Ένγκελς να χαράξουν το περίγραμμα της κομμουνιστικής κοινωνίας, στην οποία ξεπερνιέται ο αυθόρμητος χαρακτήρας του καταμερισμού της εργασίας, εξαλείφεται η υποδουλωτική υποταγή του ανθρώπου στον καταμερισμό της εργασίας. Βασικότατες προϋποθέσεις αυτής της διαδικασίας ο Μαρξ θεωρούσε τη μετατροπή της εργασίας στην υλική παραγωγή σε επιστημονική (καθολική) εργασία, όπου ο άνθρωπος παύει να είναι άμεσος υπηρέτης της (αυτοματοποίηση), καθώς και τη μείωση του εργάσιμου και την αύξηση αντίστοιχα, του ελεύθερου χρόνου (βλ. στο ίδιο, τ. 19, σελ. 20^- τ. 25, μερ. 2, σελ. 385 - 86' τ. 46, μερ. 2, σελ. 110 -11).

Η σύγχρονη τάση στην ανάπτυξη του καταμερισμού της εργασίας είναι ο αποχωρισμός όλο και νέων τομέων, που είναι απαραίτητοι για τη λειτουργία και την ανάπτυξη της κοινωνίας, η αύξηση των υποδιαιρέσεων τους και αντίστοιχα και η επέκταση του επαγγελματικού καταμερισμού της εργασίας. Ταυτόχρονα, σε κάθε μεμονωμένη σφαίρα ο καταμερισμός της εργασίας έχει έναν ιδιότυπο και αντιφατικό χαρακτήρα. Στη σημερινή υλική παραγωγή εκπροσωπούνται διάφορες βαθμίδες ανάπτυξης (η χειρωνακτική εργασία, η μηχανοποίηση, η αυτοματοποίηση) κι οι συνδεμένες μ' αυτές μορφές καταμερισμού εργασίας. Στη σφαίρα της επιστήμης (μεγάλα επιστημονικά - ερευνητικά ινστιτούτα, σημαντικός αριθμός τομέων, επιστημονικών ειδικοτήτων, τεχνολογικός καταμερισμός εργασίας) παρουσιάστηκε η ανάγκη της οργάνωσης της και της δημιουργίας οργάνων διεύθυνσης και συντονισμού.

Η αλλαγή της κοινωνικής δομής οδηγεί στη σημαντική διόγκωση της σφαίρας της διεύθυνσης που γίνεται ιδιαίτερη ειδίκευση και καταλαμβάνει διάφορα κοινωνικά επίπεδα και στην οποία με τη σειρά του αναπτύσσεται ο καταμερισμός της εργασίας. Αποχωρίζονται και αναπτύσσονται επίσης κι άλλοι τομείς της κοινωνίας (εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη, υπηρεσίες, τέχνη) με τις ιδιάζουσες μορφές του καταμερισμού εργασίας.

Έτσι, ο καταμερισμός εργασίας μπορεί ν' αναλυθεί σε δύο ποιοτικά διαφορετικά επίπεδα.

Πρώτον, από την πλευρά της μελέτης του σε σχέση με την κοινωνία στο σύνολο της (οι διάφοροι τομείς ως στοιχεία του όλου, ο συσχετισμός τους, ο καταμερισμός των κοινωνικών λειτουργιών, των υποχρεώσεων και ευθυνών). Από την άποψη αυτή μπορούμε να διακρίνουμε τον οριζόντιο και τον κάθετο καταμερισμό της εργασίας που συνδέεται με τη θέση και το ρόλο των διαφόρων κοινωνικών και επαγγελματικών ομάδων.

Δεύτερον, παρουσιάζεται η ανάγκη της μελέτης του καταμερισμού της εργασίας σε κάθε ξεχωριστό τομέα, η αμοιβαία σχέση του με τους άλλους τομείς (πόλη και χωριό, επιστήμη και εκπαίδευση, επιστήμη και διεύθυνση κ.λπ.). Οι ιδιαίτερα πολύπλοκες διαδικασίες του καταμερισμού εργασίας συνδέονται με τις μεταβατικές εποχές της ανάπτυξης της κοινωνίας (πέρασμα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό).

Η ανάπτυξη των παραπάνω διαδικασιών, στον καπιταλισμό, προκάλεσε την πολυπλοκότητα της κοινωνικής δομής, τις αλλαγές στη σύνθεση των τάξεων της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας. Στις συνθήκες του κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού η γράφειοκρατικοποίηση της ιεραρχικά οργανωμένης κοινωνίας, η αύξηση της σημασίας της εκπαίδευσης και της ειδίκευσης καθώς και η συνύπαρξη σφαιρών και κλάδων με διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης, οδηγούν στην εμφάνιση νέων, συμπληρωματικών μορφών σταθεροποίησης της θέσης των διαφόρων τάξεων και κοινωνικών ομάδων, της κάστας των ελίτ, πράγμα που οξύνει τις αντιθέσεις της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας. Οι μεμονωμένες απόπειρες να «εμπλουτισθεί» το περιεχόμενο της εργασίας, να εξαλειφθεί η αποβλακωτική υπερβολική εξειδίκευση που έγινε εμπόδιο στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας έρχονται σε αντίφαση με τις βασικές αρχές του καπιταλισμού.

Στη σοσιαλιστική κοινωνία, εξαλείφεται ο παλιός ταξικός καταμερισμός της απασχόλησης. Η εκβιομηχάνιση και η συνεταιριστική οργάνωση της αγροτικής οικονομίας προκαλούν την αλλαγή στη σύνθεση και την αριθμητική δύναμη της εργατικής τάξης και της αγροτιάς, την αύξηση της διανόησης. Ο καταμερισμός εργασίας που αναπτύσσεται μέσα στη σοσιαλιστική κοινωνία και που συνδέεται ιδιαίτερα με τη μηχανοποίηση και αυτοματοποίηση της παραγωγής, την επιστημονικοτεχνική επανάσταση και τη θυελλώδη ανάπτυξη των διαφόρων τομέων της κοινωνίας, οδηγεί στη μεγάλη κινητικότητα του πληθυσμού και στην εμφάνιση πολυάριθμων επαγγελματικών ομάδων.

Καταβάλλονται συνειδητές προσπάθειες για την εξάλειψη των ανισοτήτων που υπάρχουν ακόμα ανάμεσα στα μεγάλα βιομηχανικά και πολιτιστικά κέντρα και την περιφέρεια, ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, ανάμεσα σε διάφορες κοινωνικές ομάδες, με την επιδίωξη να καθορίζεται η πρόσβαση στον ένα ή στον άλλο τομέα δραστηριότητας από τις ικανότητες και τις ροπές κάθε ανθρώπου. Στο βαθμό που ξεπερνιούνται οι ταξικές διαφορές στα πλαίσια της προηγμένης σοσιαλιστικής κοινωνίας, σε πρώτο πλάνο προβάλλουν τα προβλήματα που σχετίζονται με τις τάσεις ανάπτυξης του καταμερισμού εργασίας και με την επίτευξη πλήρους κοινωνικής ομοιογένειας (χαρακτήρας και περιεχόμενο της εργασίας των διαφόρων επαγγελματικών ομάδων, διαδικασίες διαφοροποίησης και συσσωμάτωσης των δραστηριοτήτων κ.ά.), με την εξασφάλιση της ολόπλευρης κι ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας καθενός, της δυνατότητας αλλαγής δραστηριότητας (εργασία, κοινωνική δράση, τέχνη κ.λπ.), με τη βαθμιαία δημιουργία συνθηκών όπου «η διαφορά στη δραστηριότητα, στην εργασία δε συνεπάγεται καμία ανισότητα, κανένα προνόμιο με την έννοια της κατοχής και κατανάλωσης» (Μαρξ Κ. και Φ. Ένγκελς, Άπαντα, τ. 3, σελ. 542).

•       Μαρξ Κ. και' Ενγκελς Φ., Άπαντα, τ. 3,4, 18, 19, 20, 21, 23, 27, 37, 42, 46 - 49 (βλ. Ευρετήριο θεμάτων, μερ. 2, σελ. 245 - 49)'

·      Λένιν Β. Ι., Άπαντα, τ. 1, 3, 4, 25, 26,41 (βλ. Ευρετήριο των Απάντων, τ. 1, οελ. 543)

·       Μπιούχερ Κ., Η προέλευση της λαϊκής οικονομίας και η διαμόρφωση των κοινωνικών τάξεων, μετφ. από τα γερμ. Σανκτ - Πέτερμπουργκ, 1897·

·       Ντυρκχάιμ, Σ., Για τον καταμερισμό της κοινωνικής εργασίας, μετφ. από γαλ., Οδησσός 1900·

·       Σμόλλερ Γκ., Λαϊκή οικονομία... - Καταμερισμός εργασίας, μετφ. από τα γερμ., Μ., 1902·

·      Ζίμμελ Γκ., Κοινωνική διαφοροποίηση, μετφ. από τα γερμ. Μ., 1909-

·       Άσμους Β., Οι αντιφάσεις της εξειδίκευσης στην αστική συνείδηση, «ΠΖΜ», 1926, αριθ. 9 - 10

·      Νταβίντοφ Γιου. Ν., Εργασία κι ελευθερία, Μ., 1962' {Συζήτηση για τον καταμερισμό εργασίας), «Β.Φ.», 1962, αριθ. 10- 1963 αριθ. 3,4, 9,11,12- 1964,αριθ. 1, 6

·       Σουντερέφσκι Ι. Σ., Προβλήματα καταμερισμού εργασίας, Μ., 1963-

·       Μανιέβιτς Ε. Λ., Προβλήματα κοινωνικής εργασίας στην ΕΣΣΔ, Μ., 1966, κεφ. 1, 2, 5

·       Κοβαλιόφ Σ. Μ., Για τον άνθρωπο, την υποδούλωση του και την απελευθέρωση του, Μ., 1972·

·       Γκβισιάνι Ντ. Μ., Οργάνωση και διεύθυνση, Μ., 1972-

·       Κοσολάποφ Ρ. Ι., Σοσιαλισμός. Για τα προβλήματα της θεωρίας, Μ., 1979, κεφ. 2,5-

·       Αθανάσιεφ. Β. Γκ., Συστήματα και κοινωνία, Μ., 1980-

·      Friedmann G, Oú va le travail humain? P. 1950 tου ίδιου, Le travail en mieτtes Spécialisation et loisirs, nouv. εd., Ρ., 1964.

Ν. Μ. Λάντα

Θεώρηση Ν. Στεργίου[1]

Βλέπε επίσης:

·      Labour or Labor

·      Work

·      Division of labour

·      Social division of labor

·      Communism

Επιστροφή στον Ιστότοπο Κιατίπη