Glossary of Marxist Philosophy

Ουρμπανισμός [Urbanization]

Ουρμπανισμός, αστυφιλία, εξαστισμός (από τη λατ. λέξη urbs - πόλη, urbanus -κάτοικος της πόλης). Ιστορική διαδικασία αύξησης του ρόλου των πόλεων στην ανάπτυξη της κοινωνίας, διαδικασία που περιλαμβάνει την κοινωνική - επαγγελματική και δημογραφική διάρθρωση του πληθυσμού, τον τρόπο ζωής του, τον πολιτισμό, την κατανομή των παραγωγικών δυνάμεων, τη στέγαση κ.λπ. Ο ουρμπανισμός επηρέασε σημαντικά την εξέλιξη των διάφορων κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών και των κρατών. (Τ αυτό βασικά επιτεύγματα του πολιτισμού συνδέονται με τις πόλεις. Από την 3η ώς την 1η χιλιετία π.Χ. εμφανίζονται πόλεις στην Αίγυπτο, στη Μεσοποταμία, στη Συρία, στην Ινδία, στην Μ. Ασία, στην Κίνα. Στον ελληνορωμαϊκό κόσμο τεράστιο ρόλο έπαιξαν η Αθήνα, η Ρώμη, η Καρχηδόνα. Στις πόλεις του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης σχηματίστηκαν τα στοιχεία του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και του αστικού πολιτισμού. Το δυνάμωμα των πόλεων κατά το 19ο αιώνα προκάλεσε την αύξηση της συγκέντρωσης του πληθυσμού στις πόλεις. Αυτό έγινε δυνατό χάρη στην άνοδο της βιομηχανίας, την εντατικοποίηση της αγροτικής οικονομίας, την ανάπτυξη των μεταφορικών μέσων και των διαβιβάσεων, της ιατρικής κ.λπ. Ο Κ. Μαρξ επισήμανε το ρόλο «των αστικών σχέσεων» που η διείσδυση τους στο χωριό χαρακτηρίζει «τη νεότερη ιστορία» (βλ. Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς, Άπαντα, τ. 46, μερ. 1, σελ. 470). Ο αστικός πληθυσμός της ΕΣΣΔ, από το 1926 ώς τις αρχές του 1982 αυξήθηκε 6,5 φορές -από 26,3 εκατομ. σε 171,7 εκατομ. άτομα. Στις αρχές του 1982 αποτελούσε το 64% του συνολικού πληθυσμού. Η αναλογία του αστικού πληθυσμού στις άλλες περιοχές του κόσμου το 1978 ήταν: στην Ευρώπη 64,6%, στην Ασία 26,9%, στην Αφρική 26,5%, στην Αμερική 66%, στην Αυστραλία και Ωκεανία 73% του συνολικού πληθυσμού. Στις διάφορες αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες η αναλογία του αστικού πληθυσμού το 1978 ήταν: στις ΗΠΑ 73,5%, στη Δυτ. Γερμανία 92% στη Μεγάλη Βρετανία 76,3%, στη Γαλλία 68,8%, στην Ιταλία 66,9%.

Η ανάπτυξη των πόλεων δημιουργεί την αντικειμενική ανάγκη της συγκέντρωσης και συσσωμάτωσης των ποικίλων μορφών και ειδών υλικής και πνευματικής δραστηριότητας και επικοινωνίας με την ενίσχυση των δεσμών ανάμεσα στις διάφορες σφαίρες της παραγωγής, της επιστήμης και της πνευματικής ζωής, γεγονός που με τη σειρά του ανεβάζει την ένταση και την αποτελεσματικότητα των κοινωνικών διαδικασιών. Περισσότερο αποτελεσματικά οι διαδικασίες αυτές προχωρούν στα μείζονα αστικά κέντρα, στις μεγάλες πόλεις, όπου είναι ιδιαίτερα γόνιμες οι αλληλεπιδράσεις των κοινωνικό -πολιτικών, των οικονομικών και επιστημονικοτεχνικών παραγόντων, των πολιτιστικών παραδόσεων των διάφορων στρωμάτων του πληθυσμού. Ακριβώς γι' αυτό στα μεγάλα αστικά κέντρα εμφανίστηκαν και συγκεντρώθηκαν προοδευτικές κοινωνικές ιδέες και κινήματα. Ο Κ. Μαρξ και ο Φ. Ένγκελς υπογράμμισαν το ρόλο των πόλεων στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος (βλ. στο ίδιο, τ. 2, σελ. 354 και τ. 23, σελ. 514): «Οι πρωτεύουσες και γενικά τα σημαντικότερα εμπορικά και βιομηχανικά κέντρα... -έγραφε ο Β. Ι. Λένιν- αποφασίζουν σε μεγάλο βαθμό για την πολιτική τύχη του λαού...» (Άπαντα, τ. 40, σελ. 6 - 7). Στο σύγχρονο στάδιο της αστυφιλίας παρατηρείται η τάση για συγκέντρωση του πληθυσμού στις μεγάλες πόλεις (100 χιλ. κατοίκων και πάνω). Ιδιαίτερη θέση στη διαδικασία αυτή έχει η ανάπτυξη των «εκατομμυριούχων» πόλεων, που ο αριθμός τους σ' όλο τον κόσμο ανέρχεται στις 170 περίπου, μεταξύ των οποίων 20 στην ΕΣΣΔ (το 1981). Η εξέλιξη του εξαστισμού έχει δύο πλευρές ή φάσεις. Στην πρώτη φάση συντελείται η συγκέντρωση και η συσσώρευση του οικονομικού και πολιτιστικού δυναμικού της κοινωνίας στα μεγάλα αστικά κέντρα, πράγμα που δημιουργεί τις συνθήκες για ανώτερα επιτεύγματα και πρότυπα υλικής και πνευματικής δραστηριότητας. Στη δεύτερη φάση, τα επιτεύγματα τούτα αφομοιώνονται από άλλες μη κεντρικές πόλεις και από αγροτικές περιοχές, γεγονός που δίνει, με τη σειρά του, νέα ώθηση για την αύξηση του δυναμικού των βασικών κέντρων. Η αποτελεσματικότητα της λειτουργίας του δυαδικού αυτού μηχανισμού εξαρτάται από την κοινωνικοοικονομική φύση της κοινωνίας. Στον καπιταλισμό η αλληλεπίδραση των δύο τούτων πλευρών του εξαστισμού είναι διαταραγμένη· η κοινωνική απομόνωση αντιτίθεται στην ενοποιητική φύση του εξαστισμού, η σύγκρουση των ανταγωνιστικών συμφερόντων των τάξεων και των κοινωνικών ομάδων, η ατομική ιδιοκτησία της γης, η αντίθεση κέντρων και περιφέρειας γεννούν την κρίση των πόλεων. Η εξέλιξη του εξαστισμού έχει αυθόρμητο χαρακτήρα. Στις μεγάλες πόλεις των καπιταλιστικών χωρών παρουσιάζουν ιδιαίτερη οξύτητα τα προβλήματα της ανεργίας και της εγκληματικότητας, σχηματίζονται γειτονιές τρωγλοδυτών, αναπτύσσεται ο εθνικός και φυλετικός χωρισμός: τα γκέτο, κ.λπ. Σε συνάφεια με τα παραπάνω, στην αστική κοινωνία δυναμώνουν οι διαθέσεις του κόσμου κατά των πόλεων (π.χ., η «αντιαστυφιλία» στις ΗΠΑ). Σημαντικό ρόλο παίζει η εξέλιξη της αστυφιλίας στις αναπτυσσόμενες χώρες. Παρά την πολυπλοκότητα και τη νοσηρότητα αυτής της εξέλιξης (ταχύρρυθμη συγκέντρωση στις πόλεις ενός απροετοίμαστου για εργασία στην πόλη αγροτικού πληθυσμού, πενιχρότητα των υλικών πόρων, κ.λπ.), ευνοεί τη γένεση της σύγχρονης οικονομίας, το ξεπέρασμα της καθυστέρησης και των πολλών τρόπων ζωής, την εθνική σταθεροποίηση, την ανάπτυξη της κοινωνικοπολιτιστικής δομής της κοινωνίας.

Στο σοσιαλισμό δημιουργούνται οι πραγματικές προϋποθέσεις για την ορθολογική ρύθμιση της αστυφιλίας, για την αρμονική αλληλεπίδραση των δύο πλευρών της. Οι θετικές νομοτέλειες της εξέλιξης των πόλεων, οι συνενωτικές τάσεις της αστυφιλίας βρίσκουν μιαν ευνοϊκή βάση στο σύστημα των κοινωνικών σχέσεων της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Οι μεγάλες πόλεις παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στο δυνάμωμα της ομοιογένειας της σοσιαλιστικής κοινωνίας, στη διάδοση της προοδευτικής ηθικής, στο ξεπέρασμα των πατριαρχικών επιβιώσεων κ.λπ. Η αντικειμενική ανισομερή ανάπτυξη των πόλεων δημιουργεί τις διαφορές στη συγκέντρωση του πληθυσμού, στην κατανομή του δυναμικού των διαφόρων πόλεων, την ανισότητα της επίδρασης που δέχεται το φυσικό περιβάλλον στους μεγάλους και στους μικρούς οικισμούς, καθώς και στις άλλες εσωτερικές αντιφάσεις και πολυπλοκότητες του εξαστισμού (προβλήματα μεταφορών, θορύβου, πυκνή ανέγερση οικοδομών κ.ά.), όλα τούτα ξεπερνιόνται με τη βοήθεια της εθνικής οικονομίας και του κοινωνικού σχεδιασμού στη βάση του διαρκούς βαθέματος της αλληλεπίδρασης κέντρου και περιφέρειας, που ρυθμίζει την ισόρροπη ανάπτυξη όλων των κατοικημένων περιοχών. Απλώνεται η διαδικασία αφομοίωσης απ' όλα τα μέλη της κοινωνίας, απ' όλες τις περιοχές της χώρας, των ανώτερων υλικών και πνευματικών αξιών που έχουν συσσωρευτεί στα μεγαλύτερα οικονομικά και πολιτιστικά κέντρα. Έτσι, δημιουργείται η δυνατότητα ν’ απολαμβάνει ο καθένας τα πλεονεκτήματα του εξαστισμού, ενώ ταυτόχρονα εξουδετερώνονται οι αρνητικές του συνέπειες. Στο σύγχρονο στάδιο του εξαστισμού αλλάζει ο χαρακτήρας της συγκέντρωσης του πληθυσμού και η οξύτατη μορφή της παραχωρεί τη θέση της στη δημιουργία συνοικισμών στα προάστια. Γύρω από τις μεγάλες πόλεις αναπτύσσονται ορμητικά ολόκληρα συστήματα οικισμών, προσελκύοντας όλο και νέες συνοικίες στην τροχιά της άμεσης επιρροής των μεγάλων οικονομικών και πολιτιστικών κέντρων της χώρας. Οι «σχέσεις μέσα στις πόλεις» δυναμώνουν τις πολιτιστικές διαδικασίες και παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας στην αναπτυγμένη σοσιαλιστική κοινωνία. Στη σύγχρονη περίοδο, στην εποχή της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, με την άνοδο του ρόλου της πολύμορφης κοινωνικής πληροφόρησης, σπουδαιότατο τμήμα του πολιτισμού των αστικών κέντρων γίνεται

ο τρόπος ζωής στις πόλεις. Η μεγάλη ποικιλία των κοινωνικών επαφών, η ανάπτυξη της επικοινωνίας μέσα στο κορεσμένο περιβάλλον της πόλης, βοηθάει την κοινωνική - πολιτιστική προσέγγιση ανάμεσα στα διάφορα στρώματα και ομάδες της σοσιαλιστικής κοινωνίας, τη διεύρυνση του ορίζοντα, την ανύψωση του επιπέδου πληροφόρησης, της εκπαίδευσης της γενικής παιδείας κ.λπ. Ο πολιτισμός των πόλεων γίνεται η βάση για το ξεπέρασμα των ουσιαστικών διαφορών ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Ένα από τα σημαντικότερα γνωρίσματα του τρόπου ζωής των πόλεων είναι η επιδίωξη του ανθρώπου για μια διαρκή ανανέωση της πληροφόρησης και των επαφών στις σφαίρες της επαγγελματικής δραστηριότητας, του πολιτισμού, της προσωπικής επικοινωνίας κ.λπ. Η ανάπτυξη και η εξειδίκευση των κοινωνικών αναγκών και η κινητικότητα του πληθυσμού στο χώρο ενισχύουν τις υπερτοπικές τάσεις της κουλτούρας των πόλεων. Μειώνεται η σημασία της τοπικής δραστηριότητας στην πόλη και των γειτονικών επαφών. Ανεβαίνει ο ρόλος των κέντρων των μεγάλων πόλεων και συνοικισμών, που είναι ο κόμβος συγκέντρωσης της κοινωνικής δραστηριότητας. Οι κεντρόφυγες τάσεις γίνονται ένας από τους βασικούς συντελεστές της ολοκλήρωσης του κοινωνικού - χωρικού οργανισμού της πόλης. Στις συνθήκες της σοσιαλιστικής κοινωνίας πραγματώνεται η δυνατότητα για μια πληρέστερη ένταξη του ανθρώπου (δίπλα στις οικογενειακές, τις παραγωγικές και άλλες ομάδες) σε μια ενιαία κοινότητα της πόλης. Ιδιαίτερο ρόλο στη διεύρυνση της σφαίρας δράσης του πολιτισμού των πόλεων παίζουν τα μεταφορικά μέσα, οι διαβιβάσεις και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας (ο τύπος, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση), που φέρνουν σε επαφή τους κάτοικους των περιφερειακών συνοικιών, των μικρών πόλεων και των χωριών με τις αξίες που υπάρχουν στις μεγάλες πόλεις και αλλάζουν τον πολιτιστικό προσανατολισμό τους. Πληθαίνουν οι κάθε λογής μετατοπίσεις του πληθυσμού στην περιφέρεια των μεγάλων αστικών κέντρων, δυναμώνει η συγκέντρωση του πληθυσμού σε νέους συνοικισμούς. Στο σοσιαλισμό, στην περιφέρεια των μεγάλων πόλεων και στους νέους συνοικισμούς, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για το ξεπέρασμα της περιορισμένης χρήσης του φυσικού περιβάλλοντος. Η φύση γίνεται συστατικό στοιχείο του πολιτισμού των πόλεων, αποκαθίσταται η αρμονία της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις κοινωνικές και τις καθαρά φυσικές διαδικασίες. Για να λυθούν τα οικολογικά, τα κοινωνικά - πολιτιστικά, τα πολεοδομικά και άλλα προβλήματα, που αναφύονται κατά την ανάπτυξη των πόλεων, χρειάζεται συνεχής τελειοποίηση της διεύθυνσης αυτής της διαδικασίας. Βλ. επίσης Οικολογία κοινωνική.

Δυναμική του αστικού πληθυσμού του κόσμου στα 1800 - 1978 1800 - 1978
Χρόνος	Όλος ο πληθυσμός του κόσμου σε εκατ. άτομα	Ο αστικός πληθυσμός σε εκατομ. άτομα	Η εκατοστιαία αναλογία σε όλο τον πληθυσμό του κόσμου
1800	906	29,3	3,0
1850	1.171	80,3	6,4
1900	1.608	224,4	13,6
1950	2.400	706,4	28,2
1970	3.628	1399,0	38,6
1978	4.260	1652,0	39,0

Πηγές:

• Μαρξ Κ. και Ένγκελς Φ., Η γερμανική ιδεολογία, ελλ. μετφ. Γκούτενμπεργκ, 1979.

• Μαρξ Κ., Οικονομικά χειρόγραφα 1857 -1859.

• Άπαντα, τ. 46, μερ. 1 - 2' του ίδιου.

• Οικονομικά χειρόγραφα 1861 -1863, στο ίδιο, τ. 47.

• Ένγκελς Φ., Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία, στο ίδιο, τ. 2.

• Λένιν Β. Ι., Το αγροτικό ζήτημα και η «κριτική του Μαρξ».

• Άπαντα, τ. 5· του ιδίου.

• Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία, στο ίδιο, τ. 3· του ίδιου.

• Οι εκλογές στη Συντακτική Συνέλευση και η δικτατορία του προλεταριάτου, στο ίδιο, τ. 40.

• Μποζέ - Γκαρνιέ Ζ., Σαμπό Ζ., Δοκίμια γεωγραφίας των πόλεων, μετφ., από τα γαλ., Μ., 1967.

• Επιστημονικές προγνώσεις ανάπτυξης και διαμόρφωσης των σοβιετικών πόλεων στη βάση της κοινωνικής και επιστημονικοτεχνικής προόδου, τ. 1 - 3, Μ., 1968 - 69.

• Προβλήματα αστυφιλίας στην ΕΣΣΔ, Συλλογή άρθρων., Μ., 1971.

• Αστυφιλία, επιστημονικό-τεχνική επανάσταση και εργατική τάξη, Μ., 1972.

• Η αστυφιλία στον κόσμο, Μ., 1974.

• Χόρεφ Β. Σ., Προβλήματα των πόλεων, Μ. 1975,

• Γιάντσκι Ο.Ι., Η αστυφιλία και οι κοινωνικές αντιφάσεις του καπιταλισμού, Μ., 1975.

• Σταροβέροφ Β.Ι., Κοινωνικά – δημογραφικά προβλήματα του χωριού, Μ., 1975.

• Ποξισέφσκι Β.Β., Πληθυσμός και γεωγραφία, Μ., 1978.

• Οζέροβα Γ.Μ., Ποξισέφσκι Β.Β., Γεωγραφία της παγκόσμιας εξέλιξης της αστυφιλίας, Μ. 1981.

Π. Μπ. Κόγκαν,

Β.Β. Ποξισέφσκι

Θεώρηση Γιαν. Κρητικού

Φιλοσοφικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό

Εκδόσεις Κ. Καπόπουλος

Αθήνα.