Glossary of Marxist Philosophy

 

 

Αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό[1]

 

Αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Ανταγωνιστική αντίφαση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, που υπάρχει σ' όλους τους ταξικούς ανταγωνιστικούς κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς και εκφράζεται στη διαφορά του επιπέδου ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, της εκπαίδευσης, της επιστήμης, του πολιτισμού, του επιπέδου της ζωής γενικά. Η αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό παρουσιάστηκε με την εμφάνιση της πόλης, μετά την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας, και αναπτυσσόταν με τον αποχωρισμό από τη γεωργία (την αγροτική οικονομία) όλο και νέων κλάδων παραγωγής που συγκεντρώνονταν στις πόλεις. Το περιεχόμενο της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό αλλάζει ουσιαστικά με την ανάπτυξη της κοινωνίας, το ίδιο όπως και το κοινωνικοοικονομικό περιεχόμενο των αντίθετων υποσυστημάτων, δηλαδή της πόλης και του χωριού. Ωστόσο, η αντίθεση αυτή είναι πάντα αντίθεση ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις της πόλης και στους εργαζόμενους του χωριού, ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις της πόλης και του χωριού και ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις του χωριού και στους εργαζόμενους της πόλης.

Η ιστορία της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό είναι η ιστορία της καθυπόταξης και εκμετάλλευσης του χωριού από την πόλη. Ο Κ, Μαρξ έγραφε ότι από το μεσαίωνα ακόμα «... η πόλη παντού και χωρίς καμιά εξαίρεση εκμεταλλεύεται οικονομικά το χωριό με τις μονοπωλιακές τιμές της, με το φορολογικό της σύστημα, με το συντεχνιακό της σύστημα, με την ανοιχτή εμπορική της απάτη και την τοκογλυφία της», αν και το χωριό την ίδια περίοδο «... εκμεταλλεύεται την πόλη πολιτικά, παντού όπου η φεουδαρχία δεν είχε συντριβεί από την αποκλειστική ανάπτυξη των πόλεων, όπως στην Ιταλία...» (Μαρξ Κ. και Ένγκελς Φ., Άπαντα, τ. 25 μέρ. 2, σελ. 365).

Η αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό φτάνει στην ολοκλήρωση της στις συνθήκες του καπιταλισμού, όταν η πόλη υποτάσσει το χωριό από κάθε άποψη οικονομικά, πολιτικά, πολιτισμικά. Οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις στο χωριό αναπτύσσονται κάτω από την τεράστια και αποφασιστική επίδραση της πόλης. Αν και ο ρόλος των πόλεων στην ιστορία της ανθρωπότητας ήταν πολύ σημαντικός από την αρχαιότητα ακόμη, το ποσοστό τους στον πληθυσμό του κόσμου, μέχρι το 19ο αιώνα, ήταν μηδαμινό (βλ. πίνακα στο λήμμα ουρμπανισμός). Στη συνέχεια η πόλη αναπτύσσεται σε βάρος του χωριού, και ο αστικός πληθυσμός αναπτύσσεται σε βάρος του αγροτικού. «Από την ίδια του τη φύση ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής συνεχώς μειώνει το γεωργικό πληθυσμό σε σύγκριση με το μη γεωργικό, γιατί στη βιομηχανία... η αύξηση του σταθερού κεφαλαίου σε βάρος του μεταβλητού συνδέεται με την απόλυτη αύξηση του μεταβλητού κεφαλαίου, παρά τη σχετική του μείωση. Αντίθετα, στη γεωργία το μεταβλητό κεφάλαιο που απαιτείται για την καλλιέργεια ορισμένου τμήματος της γης μειώνεται απόλυτα1 συνεπώς η αύξηση του μεταβλητού κεφαλαίου είναι δυνατή μόνον όταν καλλιεργείται ένα καινούριο κομμάτι γης, αλλά αυτό πάλι προϋποθέτει μία ακόμα μεγαλύτερη αύξηση του μη γεωργικού πληθυσμού» (Μαρξ Κ., στο ίδιο, σελ. 187· βλ. επίσης Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τ. 3, σελ. 24 - 25). Οι κάθε είδους περιορισμοί στην ελευθερία της κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης προς όφελος των πρώην κυρίαρχων ιδιοκτητών γης καθώς και τα φεουδαρχικά υπολείμματα που εμποδίζουν την ανάπτυξη των πόλεων, υπερνικούνται από την αστική τάξη των πόλεων με τη μεταφορά της βιομηχανικής της δραστηριότητας στο χωριό. Σύμφωνα με την έκφραση του Β. Ι. Λένιν, «όταν δεν αφήνουν το μουζίκο να πάει στη φάμπρικα, τότε η φάμπρικα πάει στο μουζίκο» (στο ίδιο, σελ. 524). Η κεφαλαιοκρατική ανάπτυξη οδηγεί στη συγκέντρωση του πλούτου και του πολιτισμού στις πόλεις και της αθλιότητας και της καθυστέρησης στο χωριό. «Οι πόλεις όλο και περισσότερο εκμεταλλεύονται τα χωριά, αποσπώντας την καλύτερη εργατική δύναμη από τα αγροτικά νοικοκυριά, και απομυζώντας όλο και μεγαλύτερο ποσοστό του πλούτου που παράγεται από τον αγροτικό πληθυσμό» (Λένιν Β. Ι., στο ίδιο, τ. 4, σελ. 91).

Η ιδέα εξάλειψης της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό προβλήθηκε από τους ουτοπιστές σοσιαλιστές και θεμελιώθηκε επιστημονικά από τη μαρξιστική - λενινιστική θεωρία. Η εξάλειψη της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό αποτελεί προγραμματικό αίτημα του επιστημονικού κομμουνισμού. «... Η κατηγορηματική παραδοχή της προοδευτικότητας των μεγάλων πόλεων οτην κεφαλαιοκρατική κοινωνία δε μας εμποδίζει καθόλου να περιλάβουμε στο ιδανικό μας... την εξάλειψη της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό... Αυτό είναι απαραίτητο για να κάνουμε τους θησαυρούς αυτούς (της επιστήμης και του πολιτισμού· Συντ.) προσιτούς σ' όλο το λαό, για να εξαλείψουμε την αποξένωση των εκατομμυρίων του αγροτικού πληθυσμού από τον πολιτισμό» (Λένιν Β. Ι., στο ίδιο, τ. 5, σελ. 150). Στις σύγχρονες συνθήκες η αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό εξαρτιέται από το κοινωνικοοικονομικό καθεστώς και το επίπεδο ανάπτυξης των διαφόρων χωρών.

Στις αναπτυγμένες κεφαλαιοκρατικές χώρες η αντίθεση αυτή διατηρήθηκε, αλλά οι μορφές της άλλαξαν. Το μερίδιο του χωριού στον πληθυσμό και την παραγωγή έπεσε απότομα. Στο χωριό τώρα δεν επικρατεί κυρίως η αγροτική οικονομία (οι ασχολούμενοι με την αγροτική οικονομία αποτελούν μειοψηφία, ακόμη και ανάμεσα στον πληθυσμό του χωριού). Το βιοτικό και το μορφωτικό επίπεδο των κατοίκων του χωριού πλησίασε το επίπεδο των πόλεων. Η τεχνική, η τεχνολογία και η οργάνωση της αγροτικής παραγωγής μεταβλήθηκαν, πάνω στη βάση της επιστημονικοτεχνικής προόδου. Το χωριό έγινε σταθερά καπιταλιστικό με την επικράτηση της εμπορευματικής παραγωγής. Ωστόσο, έμειναν βασικά αναλλοίωτες η εκμετάλλευση του χωριού από την πόλη και η ουσιαστική καθυστέρηση του χωριού, όσον αφορά το επίπεδο της οικονομικής και ιδιαίτερα της πολιτισμικής ζωής. Το εισόδημα του αγροτικού πληθυσμού είναι ουσιαστικά χαμηλότερο απ' ό,τι το εισόδημα του μη αγροτικού. Τη σύγχρονη αγροτική οικονομία των αναπτυγμένων κεφαλαιοκρατικών χωρών χαρακτηρίζει ο σκληρός ανταγωνισμός, η καταστροφή των μικρών αγροτικών νοικοκυριών, η μείωση του αριθμού των νοικοκυριών. Οι κυβερνήσεις μιας σειράς κεφαλαιοκρατικών χωρών με ιστορικά διαμορφωμένη μικρή γαιοκτησία εφαρμόζουν πολιτική κεφάλαιο κρατικού ορθολογισμού στην αγροτική οικονομία και εξάλειψης των μικρών νοικοκυριών (Γαλλία, ΟΔΓ). Οι παραγωγοί αγροτικών προϊόντων υφίστανται την εκμετάλλευση των μονοπωλίων και του αστικού κράτους (με τη μορφή της ανισότιμης ανταλλαγής, των φόρων κ.λπ.). Στις αναπτυσσόμενες χώρες που ακολουθούν τον κεφαλαιοκρατικό δρόμο, η αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό πλησιάζει περισσότερο τον τύπο που μελέτησαν οι θεμελιωτές του μαρξισμού - λενινισμού. Ουσιαστική ιδιομορφία πολλών από αυτές τις χώρες είναι η μεγάλη αστικοποίηση τους, δηλαδή η υπερβολική αύξηση του πληθυσμού των πόλεων (σε σύγκριση με τις δυνατότητες απασχόλησης) με την εισροή στις πόλεις αγροτικού πληθυσμού. Το φαινόμενο αυτό συνδυάζεται συνήθως με την ύπαρξη αγροτικού υπερπληθυσμού. Η νίκη του σοσιαλισμού οδηγεί στην εξάλειψη της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό και δημιουργεί τις συνθήκες για το ξεπέρασμα των ουσιαστικών διαφορών ανάμεσα τους. Οι διεργασίες της ολόπλευρης προσέγγισης της πόλης και του χωριού συντελούνται σ' όλες τις χώρες του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος. Η πλουσιότερη πείρα, από την άποψη αυτή, είναι η πείρα της ΕΣΣΔ. Αρχίζοντας από το πρώτο πενταετές σχέδιο (1929 - 32), χαρακτηριστικό γνώρισμα για την ΕΣΣΔ είναι η γοργή συγκέντρωση του πληθυσμού στις πόλεις, πράγμα που συνδεόταν στενά με την εκβιομηχάνιση της χώρας. Οι ρυθμοί αυτής της συγκέντρωσης ήταν ουσιαστικά ανώτεροι από εκείνους των αναπτυγμένων κεφαλαιοκρατικών χωρών. Θεμελιακή σημασία για την εξάλειψη της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό είχε η συνεταιριστικοποίηση της αγροτικής οικονομίας, που επιτάχυνε την επέκταση στο χωριό της βιομηχανικής εργασίας και των αστικών μορφών της ζωής και του πολιτισμού. Η διαδικασία αυτή διευρυνόταν συνεχώς με την εξειδίκευση και τη συγκέντρωση της αγροτικής παραγωγής, με τη συνεργασία ανάμεσα στα κολχόζ, με την προσέγγιση των δύο μορφών της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας -της κρατικής και της κολχόζνικης-συνεταιριστικής. Μεγάλα βήματα για την προσέγγιση της πόλης και του χωριού συντελέστηκαν στις δεκαετίες του 1960 και 1970. Άλλαξε η κοινωνικοταξική διάρθρωση: αυξήθηκε σημαντικά το ποσοστό των εργατών και των υπαλλήλων και μειώθηκε το ποσοστό των κολχόζνικων. Συντελέστηκε μια σημαντική προσέγγιση της κοινωνικοοικονομικής θέσης των κολχόζνικων και των εργατών. Η αμοιβή της εργασίας στα κολχόζ το 1965 αναθεωρήθηκε και το μέγεθος της πλησίασε την αμοιβή εργασίας στα σοβχόζ. Καθιερώθηκε η συνταξιοδότηση και η υγειονομική περίθαλψη των κολχόζνικων. Το χωριό πλησίασε ουσιαστικά την πόλη ως προς το μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο του πληθυσμού. Η καθιέρωση της γενικής μέσης εκπαίδευσης επέτρεψε την εξισορρόπηση του επιπέδου μόρφωσης όλης της νεολαίας της χώρας. Γίνεται μεγάλη προσπάθεια για την αναμόρφωση του οικιακού νοικοκυριού και της ζωής του αγροτικού πληθυσμού. Παρόμοιες διεργασίες συντελούνται και στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Ωστόσο, στο σοσιαλισμό διατηρούνται ακόμα ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην πόλη και το χωριό και η εξάλειψη τους απαιτεί μακρόχρονη περίοδο. Εκτός απ' αυτό, υπάρχουν ανάμεσα στην πόλη και το χωριό και ορισμένες διαφορές κλίματος και περιβάλλοντος (η χρησιμοποίηση της γης ως βασικού μέσου παραγωγής στην αγροτική οικονομία, η εποχιακότητα των αγροτικών εργασιών, ορισμένες ιδιομορφίες στον τρόπο ζωής κ.λπ.). Σπουδαία κοινωνικοοικονομική διαφορά του σύγχρονου σοβιετικού χωριού από την πόλη είναι η ύπαρξη στο χωριό βοηθητικού νοικοκυριού, που παίζει σημαντικό ρόλο στα έσοδα της αγροτικής οικογένειας. Προγραμματικό αίτημα, επιστημονικά θεμελιωμένο από το μαρξισμό - λενινισμό, είναι η εξάλειψη των κοινωνικοοικονομικών και πολιτισμικών βιοτικών διαφορών ανάμεσα στην πόλη και το χωριό στην πορεία της οικοδόμησης της κομμουνιστικής κοινωνίας. Βλ. επίσης Τάξεις.

 

Πηγές:

•       Μαρξ Κ., Κεφάλαιο, τ. Ι-3.

•       Μαρξ Κ. και Ένγκελς Φ., Άπαντα, τ. 23 – 25.

•       Λένιν Β. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία.

•       Άπαντα, τ. 3· του ίδιου.

•       Σχολιασμός:  Karl Kautsky, Die Agrartrage στο ίδιο τ. 4· του ίδιου.

•       Το αγροτικό ζήτημα και οι «κριτικοί του Μαρξ», στο ίδιο, τ. 5' του ίδιου.

•       Νέα στοιχεία για τους νόμους ανάπτυξης του καπιταλισμού στη γεωργία, στο ίδιο τ. 27.

•       Το Πρόγραμμα του ΚΚΣΕ (ψηφίστηκε στο 22ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ), Μ. 1976.

•       Υλικάτου26ου Συνεδρίουτου ΚΚΣΕ, Μ., 1981.

•       Γιαχίελ Ν., Η πόλη και το χωριό, μετάφρ. από τα βουλγάρικα, Μ., 1968.

•       Νάντελ Σ. Ν., Η κοινωνική δομή του σύγχρονου κεφαλαιοκρατικού χωριού, Μ., 1970.

•       Αρουτιουνιάν Γιου. Β., Η κοινωνική δομή του αγροτικού πληθυσμού στην ΕΣΣΔ, Μ., 1971.

•       Σεμίν Σ. Ι., Η υπερνίκηση των κοινωνικοοικονομικών διαφορών ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, Μ., 1973.

•       Ρίβκινα Ρ. Β., Ο τρόπος ζωής του αγροτικού πληθυσμού. Νοβοσιμπίρσκ, 1979.

•       Γιακούσοφ Α. Ι., Η υπερνίκηση των ουσιαστικών διαφορών ανάμεσα στην πόλη και το χωριό στις συνθήκες του αναπτυγμένου σοσιαλισμού, Μ., 1979.

 

Β. Ι. Περεβεντέντσεφ

 

Θεώρηση Β. Φίλια

Φιλοσοφικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό,

Εκδόσεις Κ. Καπόπουλος,

Αθήνα.


[1]     Πηγή: Λ.Φ. Ηλίτσεφ – Π.Η. Φεντοσέγιεφ: «Φιλοσοφικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό», Εκδόσεις Κ. Καπόπουλος, Τόμος Πρώτος, Αθήνα 1985.